24 Απριλίου 2020, 105 χρόνια μετά την πρώτη Γενοκτονία του 20ου αιώνα

Τον Οκτώβριο του 2019, ενώ ο τουρκικός στρατός εισβάλλει στη Βόρεια Συρία, η Βουλή των Αντιπροσώπων των Η.Π.Α. λαμβάνει μια ιστορική απόφαση. Σχεδόν ομόφωνα, αναγνωρίζει τη Γενοκτονία των Αρμενίων από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Εξω από την αίθουσα οι συγκεντρωμένοι Αρμένιοι, στην πλειονότητά τους νέοι, ξεσπούν σε χειροκροτήματα, εκφράζοντας τα συναισθήματα των συμπατριωτών τους σε όλον τον κόσμο. Είναι μεγαλωμένοι με εικόνες και διηγήσεις, για τις εκτοπίσεις και τις περίφημες πορείες θανάτου των προγόνων τους, μέσα από τις ερήμους της Συρίας (κυρίως), όπως το Ντερ Ζορ, και της Μεσσοποταμίας. Το Δεκέμβριο έρχεται η «πιστοποίηση» από τη Γερουσία, με απόλυτη πλειοψηφία.

24 Απριλίου 1915: συλλαμβάνονται οι Αρμένιοι διαννοούμενοι και κληρικοί της Κωνσταντινούπολης και οδηγούνται στα βάθη της Ανατολίας, όπου σχεδόν όλοι θα βρουν φριχτό θάνατο. Ακολούθως οι άνδρες στρατεύονται στα διαβόητα τάγματα εργασίας. Η διαταγή του Υπουργού Εσωτερικών, Ταλαάτ, είναι σαφής: να εξοντωθούν άπαντες οι Αρμένιοι, χωρίς καμία διάκριση, όσο σκληρές μέθοδοι και αν χρειαστούν. Η πρώτη Γενοκτονία του 20ου αιώνα έχει αρχισει.

Ο Πρόξενος των Η.Π.Α. Μοργκεντάου γράφει για τη συνάντησή του με τον Ταλαάτ, ο οποίος με κυνικότητα ζητούσε τις λίστες των Αρμενίων που είχαν κάνει ασφάλειες ζωής σε αμερικάνικες εταιρίες. Ισχυρίστηκε ότι αφού όλοι θα πεθάνουν χωρίς απογόνους, δικαιούχος είναι το τουρκικό κράτος.

Η δημιουργία του αρμενικού κράτους

3 χρόνια μετά, η Τουρκία επιτίθεται στην Ανατολική Αρμενία, η οποία βρισκόταν υπό ρωσική κατοχή. Τα τσαρικά στρατεύματα όμως την έχουν εγκαταλείψει, καθώς έχει ξεσπάσει η Οκτωβριανή Επανάσταση. Οι Αρμένιοι, παρ’ ότι εξαθλιωμένοι και αισθητά λιγότεροι, αντιστέκονται σθεναρά, συντρίβουν τον εχθρό και κυρήττουν την ανεξαρτησία τους. Το 1920, η Συνθήκη των Σεβρών τους αποδίδει τα ιστορικά τους εδάφη. Ο Κεμάλ ωστόσο την παραβιάζει και προελαύνει, με τον Κόκκινο Στρατό να βρίσκεται στην άλλη πλευρά των συνόρων. Η σοβιετοποίηση είναι αναπόφευκτη.

Οι πρώτες δίκες και η απονομή δικαιοσύνης

Στο μεταξύ, στην Κωνσταντινούπολη τουρκικά δικαστήρια καταδικάζουν εις θάνατον, ερήμην, του πρωταίτιους της σφαγής των Αρμενίων. Ο όρος Γενοκτονία θα επινοηθεί πολύ αργότερα, το 1944 από τον Πολωνοεβραίο νομικό Ραφαέλ Λέμκιν.

Την ίδια περίοδο η Αρμενική Επαναστατική Ομοσπονδία (πολιτικό κόμμα που φέτος συμπληρώνει 130 χρόνια ζωής), σε μια άλλη «δίκη» αποφασίζει την εξόντωση των υπευθύνων. Η επιχείρηση αυτή θα ονομαστεί «Νέμεσις», από το όνομα της αρχαίας Ελληνίδας θεάς. Το Μάρτη του 1921 ο Σογομών Τεχλιριάν εκτελεί στο Βερολίνο τον Ταλαάτ. Στη δίκη, το γερμανικό δικαστήριο θα τον αθωώσει πανυγηρικά. Αυτή η ιστορία θα μεταφερθεί στη μεγάλη οθόνη και θα γίνει τραγούδι στα χείλη των Αρμενίων. Παρόμοιες πράξεις θα ακολουθήσουν σε Κωνσταντινούπολη, Ρώμη, Βερολίνο και Τιφλίδα.

Ο τότε Υπουργός Στρατιωτικών Ενβέρ θα σκοτωθεί σε επιχείρση του Κόκκινου Στρατού στη Σαμαρκάνδη, από τον Αρμένιο Αξιωματικό Αγκόπ Μελκουμιάν. Ο γιατρός Ναζίμ, ο τελευταίος της λίστας, θα απαγχονιστέι από τους κεμαλικούς, καταδικασμένος για συνομωσία.

Η λήθη του μεσοπολέμου

Το 1923, στη Συνθήκη της Λωζάνης, «η Ιστορία μάταια θα αναζητήσει το όνομα Αρμενία». Η φράση αυτή ανήκει στον Ουίνστον Τσώτσιλ, ο οποίος 5 χρόνια αργότερα θα εισάγει τον όρο «Ολοκαύτωμα», για τα γεγονότα του 1915. Το 1939, ο Χίτλερ μιλώντας στους στρατιωτικούς του, πριν εισβάλουν στην Πολωνία, εκστομίζει το περίφημο «σήμερα ποιος θυμάται τους Αρμένιους».

Μισός αιώνας από τη Γενοκτονία, ορόσημο…

Το 1965, με τη συμπλήρωση των 50 χρόνων, η Ουρουγουάη γίνεται το πρώτο κράτος που αναγνωρίζει επίσημα τη Γενοκτονία των Αρμενίων. Στη Σοβιετική Αρμενία, παρέχεται η δυνατότητα από το καθεστώς της αποσταλινοποίησης του Χρουστσέφ για ανέγερση Μνημείου και τη διεξαγωγή εκδηλώσεων Μνήμης, υπό την παρουσία επισήμων. Στις 24 Απριλίου ο λαός ξεσπά, με το σύνθημα «τα χώματά μας». Στη Διασπορά οι Αρμένιοι, που έχουν ήδη οργανωθεί σε κοινότητες, αρχίζουν να σπάνε το φράγμα της εσωστρέφειας. Οι νέες γεννιές δεν αρκούνται στο Μνημόσυνο, αλλά στο εξής θα πραγματοποιούν διαδηλώσεις στις κατά τόπους τουρκικές πρεσβείες.

Η ένοπλη δράση

Το 1973, ένας Αρμένιος επιζών της Γενοκτονίας, στις Η.Π.Α., εκτελεί  δύο τούρκους διπλωμάτες. Παρόμοιες ενέργειες και καταλήψεις τουρικικών πρεσβειών θα πραγματοποιηθούν, οργανωμένα, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’80. Τρομοκρατία; Αυτοδικία; Απονομή δικαιοσύνης; Όποια ερμηνεία και αν δοθεί, φαίνεται ότι η ένοπλη δράση έπαιξε το δικό της ρόλο στη διεθνοποίηση του Αρμενικού Ζητήματος.

Η πορεία της αναγνώρισης της Γενοκτονίας

Το 1981 ο Ρόναλντ Ρίγκαν γίνεται ο πρώτος Πρόεδρος των Η.Π.Α., που στην επέτειο θα αναφερθεί στα γεγονότα του 1915. Το παράδειγμά του θα ακολουθήσουν και οι διάδοχοί του, αποφεύγοντας όμως να χρησιμοποιήσουν τη λέξη Γενοκτονία. Το 1987 έρχεται άλλη μία ηχηρή αναγνώριση, από την Ευρωπαϊκή Ένωση (τότε Ε.Ο.Κ.). Τα επόμενα χρόνια ακολουθούν και άλλες υπερδυνάμεις, Γαλλία, Ρωσία, Καναδάς, Ιταλία, Γερμανία, με αναγνώριση και των δικών της ευθυνών, 49 Πολιτείες των Η.Π.Α., επιτροπές και διεθνείς οργανισμοί, το Βατικανό, αλλά και πολλά άλλα κράτη, μεταξύ των οποίων η Ελλάδα και η Κύπρος.

Η αγιοποίηση των 1,5 εκ. θυμάτων

Με τη διάλυση της Ε.Σ.Σ.Δ. και την ανεξαρτοποίηση της Αρμενίας το 1991, ο πολιτικός αγώνας των Αρμενίων περνά σε μια διαφορετική φάση. Το 2015, με τη συμπλήρωση των 100 χρόνων, η Αγία Έδρα του Ετσμιατζίν στην Αρμενία, της πρώτης Εκκλησίας στον κόσμο (χτίστηκε το 301), προχωρά στην Αγιοποίηση των 1,5 εκ. θυμάτων της Γενοκτονίας, σε μια συγκινητική τελετή, με την παρουσία επισήμων και ηγετών.

Η εφετινή επέτειος παρουσιάζει ιδιαιτερότητες. Η αναγνώριση από τις Η.Π.Α. δίνει μια ώθηση στους Αρμένιους, οι οποίοι για δεκαετίες, μέσω των κοινοτήτων τους, αγωνίζονται να διατηρήσουν τη Μνήμη και απαιτούν δικαιοσύνη, με το κράτος να κινείται σε διεθνές διπλωματικό επίπεδο. Η καραντίνα δεν επιτρέπει μαζικές εκδηλώσεις μνήμης. Ωστόσο θα δώσουν τις δικές τους μάχες, μέσω των Μ.Μ.Ε. και με όπλο την κοινωνική δικτύωση. Πλέον η αναγνώριση της Γενοκτονίας των Αρμενίων είναι διεθνές ζήτημα.