Ο μαύρος Σεπτέμβρης του ελληνισμού

Ο Σεπτέμβριος θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως ο μαύρος μήνας της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, καθώς συνδέεται με γεγονότα που ουσιαστικά αποτελείωσαν τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης, σε δύο διαφορετικές χρονικές περιόδους. Στο επίκεντρο βρέθηκαν δύο σπουδαία κέντρα του ελληνισμού, η Σμύρνη και η Κωνσταντινούπολη.

     Το Μάιο του 1919 όταν η ελληνική στρατιωτική αρμάδα αποβιβαζόταν στη Σμύρνη, εν μέσω πανζουρλισμού, με την άδεια των Μεγάλων Δυνάμεων, μετά τη Συνθήκη του Μούδρου που σφράγιζε την ήττα της Τουρκίας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί την καταστροφή που θα ακολουθούσε. Το ίδιο έτος η πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Κωνσταντινούπολη καταλήφθηκε από διεθνή στρατιωτική δύναμη.

Μκρά Ασία, αρχαία κιτίδα του ελληνισμού

     Η Μικρά Ασία για αιώνες υπήρξε κοιτίδα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Οι Ίωνες δημιούργησαν θαυμαστές πόλεις και θέατρα. Η Σμύρνη, που ιδρύθηκε κατά την 3η χιλιετία π.Χ., ήταν η γεννέτειρα του Όμηρου και η Αλικαρνασσός, η μοναδική δωρική αποικία των παραλίων της Μικράς Ασίας, του πατέρα της Ιστορίας Ηροδότου. Στο Βόσπορο, στα μέσα του 7ου π.Χ. αιώνα, ιδρύθηκε το Βυζάντιο από τους Μεγαρείς, με ηγέτη το Βύζα ή Βύζαντα. Στο σημείο αυτό ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος θεμελίωσε τη νέα πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας του, την Κωνσταντινούπολη, που εξελίχθηκε σε Βασιλεύουσα.

Η Μεγάλη Ιδέα

     Στην ελεύθερη Ελλάδα, στα μέσα του 19ου αιώνα, αναπτύχθηκε η Μεγάλη Ιδέα, που είχε ως σκοπό την απελευθέρωση όλων των υπόδουλων Ελλήνων, που ζούσαν στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η πολιτική του Ελευθέριου Βενιζέλου ενσάρκωνε τις ελπίδες αυτές. Στον αντίποδα, αναπτύχθηκε η ιδεολογία του αντιβενιζελισμού, με κύριο εκφραστή τον πολιτικό Ίωνα Δραγούμη, που οραματιζόταν τη σταδιακή κυριαρχία του ελληνικού στοιχείου, όπου υπήρχε σοβαρή εθνολογική βάση. Ο Εθνικός Διχασμός έπαιξε το δικό του καταλυτικό ρόλο στην τραγωδία του Ελληνισμού.

Η Συνθήκη των Σεβρών και η παραβίασή της

     Η Διεθνής Συνθήκη των Σεβρών, στο ομώνυμο προάστειο του Παρισιού, τον Αύγουστο του 1920 ουσιαστικά επικύρωνε την οριστική διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με τις Μεγάλες Δυνάμεις ουσιαστικά να μοιράζουν τα κομμάτια της. Στην Ελλάδα ενσωματώνονταν η Ίμβρος, η Τένεδος και η Ανατολική Θράκη, μέχρι τις παρυφές της Κωνσταντινούπολης, ενώ πιστοποιούταν η νόμιμη παρουσία του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, οι κάτοικοι της οποίας θα αποφάσιζαν για την τύχη τους με δημοψήφισμα μετά από 5 χρόνια. Παράλληλα προβλεπόταν η ίδρυση Ομοσπονδιακού κράτους Ποντίων και Αρμενίων, με την απόδοση στην Αρμενία των ιστορικών της εδαφών. Επίσης, γινόταν αναφορά για δημιουργία κουρδικού κράτους.

     Η επικράτηση του Κεμάλ στο εσωτερικό της χώρας και η παραβίαση της Συνθήκης των Σεβρών ουσιαστικά έφεραν την πλήρη ανατροπή του σκηνικού. Η Αρμενία διαμοιράστηκε μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας, ενώ μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του Νοεμβρίου και την επάνοδο του Βασιλιά Κωνσταντίνου, οι αγγλογάλλοι εγκατέλλειψαν την Ελλάδα. 

     Ο ελληνικός στρατός όμως συνέχισε της επιχειρήσεις, με στόχο την κατάληψη της Άγκυρας. Το «σπάσιμο» του μετώπου στο Αφιόν Καραχισάρ σηματοδότησε και τη Μικρασιατική Καταστροφή, με την εκκένωση του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού από τη Μικρά Ασία. Η πυρπόληση της Σμύρνης, που ξεκίνησε από την αρμένικη συνοικία της, στις 14 Σεπτεμβρίου του 1922, συμβολίζει με τον πιο έντονο τρόπο το μέγεθος της Καταστροφής.

Η Συνθήκη της Λωζάνης

     Ο ξεριζωμός του μικρασιατικού ελληνισμού οριστικοποιήθηκε με τη Συνθήκη Λωζάνης και την πρακτική της ανταλλαγής πληθυσμών, όπως συμφώνησαν ο Βενιζέλος και ο Κεμάλ. Εξαιρέθηκαν οι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης και οι Έλληνες της Ίμβρου, της Τενέδου και της Κωνσταντινούπολης. Αυτοί οι όροι παραβιάστηκαν από το τουρκικό κράτος.

     Στις κρίσιμες μέρες της Μικρασιατικής Καταστροφής, η ελληνική ηγεσία προσπάθησε να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη, σε μια προσπάθεια να αναχαιτίσει την επέλαση του Κεμάλ, βρήκε όμως απέναντί της τους Άγγλους. Στην Πόλη, το 1925 κατοικούσαν 250.000 Έλληνες. Το τουρκικό καθεστώς σταδιακά επέβαλε μέτρα, όπως η απαγόρευση άσκηση ορισμένων επαγγελμάτων, η υποχρεωτική τουρκοποίηση των επιθέτων και βαρύς φόρος περιουσίας, που οδήγησαν στη συρρίκνωση του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης.

Το πογκρόμ των Ελλήνων της Πόλης το 1955

     Στις 6 και 7 Σεπτεμβρίου του 1955 δέχτηκε το καίριο πλήγμα, ύστερα από προβοκάτσια τοποθέτησης βόμβας στο σπίτι που γεννήθηκε ο Κεμάλ στη Θεσσαλονίκη. Τότε στην ηγεσία της Τουρκίας βρισκόταν ο δικτάτορας Μεντερές. Ο πραγματοποίησε δεκάδες φόνους, βιασμούς και καταστροφές σε ελληνικές εγκαταστάσεις, εκκλησίες, σχολεία, σπίτια και καταστήματα. Ήταν η αρχή του τέλους για την ελληνική μειονότητα της Πόλης. Σήμερα ζουν σε αυτήν περίπου 2.000 Έλληνες, με επίκεντρο το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

     Ανατολική Θράκη, Πόντος και Μικρά Ασία υπήρξαν τόποι στους οποίους άνθησε και μεγαλούργησε ο ελληνικός πολιτισμός, το ελληνικό πνεύμα, οι Τέχνες και το εμπόριο. Η πρακτική της εθνοκάθαρσης που ακολούθησε η Τουρκία από τις αρχές του 20ου αιώνα οδήγησε στον αφανισμό του. Σεπτέμβρης 1922, Σεπτέμβρης 1955, μαύρες μέρες για τον ελληνισμό.